طرز تهیه عصاره های گیاهی
امروزه بیش از پیش گیاهان دارویی و فواید آن ها مطرح شده است. دیگر به جای استفاده بی رویه قرص هایی که عوارض زیادی دارند، بازگشت به گیاهان دارویی و مصرف مناسب آن ها موثر شناخته شده است. در این بخش به طرز تهیه عصاره گیاهان می پردازیم تا با روند تولید این داروهای کاربردی بیشتر آشنا شوید.
گیاهان دارویی
از دیرباز استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماری های مختلف استفاده می شد. کشور ما با وجود داشتن موقعیت جغرافیایی مختلف از گونه های متفاوت این گیاهان بهره مند است. شناخت این گیاهان و استفاده درست از آن ها به درمان بسیاری از بیماری ها کمک می کند و می توان بدون داشتن هیچ گونه عوارض، لذت سلامتی مجدد را تجربه کرد. محصولات طبیعی برگرفته از گیاهان دارویی، از جمله منابع مهمی در تولید مواد آرایشی، عطرسازی، طعم دهنده ها، رنگ ها و مهمتر داروها هستند.
عصاره گیری گیاهان دارویی چیست؟
عصاره گیری گیاهان در واقع خارج نمودن ماده موثر گیاه به طریق جدا کردن بر پایه مکانیزم حلال می باشد که این حلال ها می توانند آبی، الکلی، هیدروالکلی باشند.
این استخراج به دو دسته جداسازی مایع از جامد و مایع از مایع مرسوم است. دستگاهی که عموما برای این عملیات معرفی می شود دستگاه سوکسله است. در این دستگاه ماده جامد و هر کدام از حلال ها در مجاورت هم قرار می گیرند.
انواع عصاره های گیاهی
طرز تهیه عصاره گیاهی ، به دو روش یعنی با وجود حرارت و یا بدون حرارت صورت می گیرد. این روش ها مناسب با گیاه تعیین می شوند و اگر ماده موجود در گیاه مورد نظر به حرارت حساس باشند باید از روش دوم استفاده شود. در این روش ها عصاره گیری با استفاده از وسیله ای به نام سوکسله با وجود حرارت است و عصاره گیری با پرکوله بدون وجود حرارت که با دستگاهی به نام پرکوله انجام می شود.
تفاوت عصاره گیری با حرارت و بدون حرارت
عصاره گیری بدون حرارت با میزان حلال مصرفی بیشتر و با صرف زمان طولانی تر انجام می شود که هزینه بالاتری دارد. در صورتی که عصاره گیری با حرارت سریع و ارزان تر است. البته عصاره گیری بدون وجود حرارت باعث سالم ماندن اجسام در عصاره گیری می شود و اثر عصاره، مشابه گیاه خواهد بود. گرچه بعد از انجام عملیات استخراج مواد حلالی که در آن به کار رفته است با وکو تقطیر و یا تقطیر در خلا جدا می شود.
حلال ها در عصاره گیری گیاهی
اگر عصاره های تهیه شده با حلال هایی مانند آب و یا اتانول استخراج شوند خارج کردن آن حلال از عصاره ضروری نیست و می توان در داروهای خوراکی از آن استفاده کرد. اما اگر حلال های دیگر وجود داشته باشند باید آن را خارج نمود.
امروزه بیشتر داروهای گیاهی با آب و اتانول خارج می شوند. یعنی اکثر عصاره های مصرفی تحت داروهای خوراکی و غیرخوراکی هیدروالکلی هستند که با اندازه گیری غلظت و یا تهیه عصاره خشک آن ها استفاده می شوند.
اگر بخواهیم عصاره مایع یا جامد را در نظر بگیریم به این صورت است که اگر حلال از عصاره جدا نشوند، عصاره های استحراج شده مایع هستند و اگر حلال را از عصاره جدا کنیم بر طبق مواد موجود، ممکن است عصاره حالت خمیری یا جامد داشته باشد.
انواع روش های عصاره گیری گیاهان دارویی
- خیساندن
- عصاره های آبی
- عصاره گیری با حرارت با دستگاه سوکسله
- عصاره گیری بدون حرارت با دستگاه پرکوله
انواع روش های عصاره های آبی
- دم کرده
- انفوز
- خیسانده
- تنتورها
روش های نوین عصاره گیری
مهم بودن موضوع عصاره گیری به خاطر فواید بی شمار آن باعث شد بررسی هایی در مورد روش های استخراج مناسب تری انجام شود تا استخراج های سنتی که وقت گیر و اتلاف انرژی داشتند بهبود یابند. در این مسیر روش های نوین عصاره گیری معرفی شد از جمله: استخراج به کمک فراصوت یا UAE ، روش استخراج به کمک مایکروویو یا MAE استخراج با سیال فوق بحرانی یا SFE .
1- استخراج با روش فراصوت
فراصوت به مجموعه امواج مکانیکی گفته می شود که برای پخش شدن به محیطی الاستیک و صداهایی با فرکانس موجی متفاوت نیاز دارند. فراصوت فرکانسی بالاتر از شنوایی انسان و اما پایین تر از حد فرکانس های مایکروویو است. فرکانس شنوایی انسان بین 16 تا 20 کیلو هرتز است در صورتی که فرکانس مایکروویو بین 20 کیلوهرتز تا 10 مگاهرتز برآورد می شود.
2- روش استخراج مایکروویو
این روش شامل امواج الکترومغناطیسی با فرکانس بسیار بالا بین فرکانس رادیویی و ناحیه مادون قرمز است. این امواج کاربردهای مختلفی در صنایع از جمله پختن غذا، پردازش مواد، اصلاح خاک و ساخت مواد عالی دارند.
3- روش استخراج سیالات فوق بحران
این مواد در فشار و دمای بالاتر از حد بحرانی خود قرار می گیرند. این کار باعث می شود خصوصیت آن در بازه زیادی متغیر شود. قدرت حلال بودن آن در مواد غیر قطبی و یا قطبی بودن کم، زیاد است به گونه ای که با افزایش جرم مولکولی، مقدار آن کاهش می یابد.
نحوه اسانس گیری گیاهان دارویی
اسانس همان رایحه یا عطر است. این مواد سبک موجود در اجسام در حرارت عادی تبخیر می شوند و بوی مطبوعی از خود ساطع می کنند که عطر گیاهان به همین دلیل است. اکثر اسانس ها در مواد غذایی و آرایشی – بهداشتی به عنوان معطر کننده ها مورد استفاده قرار می گیرند. اما می توان گفت تا به امروز بیش از 25 اثر مهم فیزیولوژیک فارماکولوژیک از آن ثبت شده است. مهمترین این اثرات شامل: ضد نفخ، ضد درد، ضد میکروب، ضد قارچ، ضد ویروس و … می باشد.
روش های اسانس گیری گیاهان دارویی حداقل ده نوع هستند که برخی آزمایشگاهی و برخی صنعتی اند. ساده ترین روشی که برای اسانس مورد توجه قرار گرفته است روش تقطیر می باشد و از سه روش زیر استفاده می شود.
- اسانس گیری با تقطیر با آب گیاهان دارویی
- اسانس گیری با تقطیر با بخار آب گیاهان دارویی
- اسانس گیری تقطیر با بخار مستقیم گیاهان دارویی
جمع بندی
استخراج گام اول تحقیقات گیاهان دارویی را به خود اختصاص می دهد. آماده کردن عصاره گیاه ها نقطه عطفی است برای جدا سازی اجزای شیمیایی موجود در گیاهان. به این منظور روش های مختلف جهت طرز تهیه عصاره های گیاهی برای دستیابی به ترکیبات با ارزش مورد بررسی قرار می گیرد. روش های سنتی زمانبر بوده و لازم به مقادیر زیادی حلال دارند. در نتیجه روش های جدید استخراج ضروری تلقی می شود تا مدت استخراج کوتاهتر شده و مواد مصرفی حلال آلی کاهش یابد و آلودگی کمتر باشد. این روش های جدید از جمله استخراج به کمک فراصوت، استخراج با کمک ریزموج و استخراج با حلال فشرده، به عنوان روش های استخراج سریع و موثر از گیاهان دارویی هستند که در این بخش به اختصار به توضیح آن پرداخته ایم.
نویسنده: آوا صادق بیگی
ثبت ديدگاه